کسب فضایل اخلاقیمسائل اخلاقی در هر زمان از اهمیّت فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده ولی در عصر و زمان ما اهمیت ویژه‌ای دارد چرا که عوامل و انگیزه‌های فساد در عصر ما از هر زمانی بیشتر است. ۱ - معرفی اجمالیاکتساب صفات پسندیده اخلاقی و منزه کردن قلب از رذائل اخلاقی از مهم‌ترین مباحث قرآنی و از یک نظر مهم‌ترین هدف بعثت انبیای الهی را تشکیل می‌دهد، زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی دارد و نه دنیای آن‌ها سامان می‌یابد همان‌گونه که گفته‌اند: اقوام روزگار به اخلاق زنده‌اند قومی که گشت فاقد اخلاق مردنی است ۲ - مقدمات کسب فضایل اخلاقیدر این نوشتار بر آنیم تا بعضی از راه‌های کسب فضائل اخلاقی را با استفاده از آیات قرآن به صورت مختصر تقدیم خوانندگان عزیز نماییم: ۲.۱ - بیداریاولین مرحله برای رسیدن به این هدف بیداری از غفلت است کسانی هستند بر اساس تبعیت از غرائز حیوانی خود توجه به اطراف موضوع نمی‌کنند توجه نمی‌کنند که راه دیگری هم وجود دارد و هدف‌هایی در کار هست که باید آن راه را پیمود و به آن هدف‌ها رسید حقی هست که باید پذیرفت و باطلی هست که باید رها کرد و راه صحیحی هست که باید برگزید و راه خطایی که از آن باید کناره گرفت. قرآن از این گروه با عنوان غافلان یاد می‌کند و غافلان را در حکم چهارپایان به حساب می‌آورد آنجا که می‌گوید: «و لقد ذرانا لجهنّم کثیراً من الجن والانس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعینٌ...». و محققاٌ بسیاری از جن و انس را برای جهنم وا گذاریم: چه آن که آن‌ها را دل‌هایی است بی‌ادراک و معرفت و ایده‌هایی بی‌نور و بصیرت و گوش‌هایی ناشنوای حقیقت؛ آن‌ها مانند چهار پایانند بلکه گمراه‌ترند، آن‌ها همان مردمی هستند که غافل شدند. ۲.۲ - تحقیق برای تحصیل علم و ایمانبعد از آنکه انسان توجه پیدا کرد در عالم چنین حقایقی نیز ممکن است وجود داشته باشد برای او شک و تردید پیدا می‌شود و از خود می‌پرسد آیا آنچه انبیاء می‌گویند حقیقت دارد یا نه؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است به یقین برسد نه گمان، چرا که قرآن به مبارزه با ظنّ‌گرایی پرداخته و دستور می‌دهد که اساس کار انسان، باید علمی و یقینی باشد و از آن جمله می‌فرماید: «ما یتّبع الا ظناً ان الظنّ لا یغنی من الحق شیئاً» . البتّه علم و ایمان ملازمه عقلی طرفینی ندارند بلکه علم مقدمه و علت ناقصه ایمان است که بدون وجود علم ایمان که معلول است تحقق پیدا نمی‌کند و از اینجاست که خداوند در قرآن می‌فرماید: «انما یخشی الله من عباده العلما». اکنون پس از آنکه معلوم شد علم شرط ایمان است، این سؤال مطرح می‌شود که راه تحصیل علم نسبت به متعلقات ایمان (توحید، نبوت، معاد و...) چیست؟ جواب آن است که کلید علم و بینش، فکر و اندیشه است در این زمینه آیات فراوانی وجود دارد مثل «کذالک نفصّل الایات لقوم یتفکّرون» . و آنچه از آیات قرآن به دست می‌آید این است که ایمان مقتضی عمل صالح می‌باشد و ما را بر انجام عمل صالح و در نتیجه اکتساب صفات اخلاقی سوق می‌دهد مثل آیه ۳۷ سوره بقره که می‌فرماید: «فان آمنوا بمثل ما آمنتم فقد اهتدوا» البتّه ایمان در صورتی می‌تواند فضائل اخلاقی و اعمال صالح و تقوا را بیفزاید که زنده و فعال و به تعبیری ایمان مطلق و کامل باشد نه این‌که ایمان به بعض باشد ایمان به خدا و کتاب خدا باشد امّا ایمان به رسول خدا و امامت نباشد ایمان تبعیضی به شدت در قرآن نهی شده است «افتؤمنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض فما جزاء من یفعل ذلک الاخزی فی الحیوة الدنیا و....». ۲.۳ - استعانت از عقل و شرعوقتی که انسان به این مرحله (کسب ایمان) دست یافت در مرحله عمل و گزینش صفات نیکو باید از همان عقلی که خدا و توحید را برایش اثبات کرد کمک بگیرد تا کار «خوب» را از کار «بد» تشخیص بدهد، البته آنچه را در این زمینه عقل می‌فهمد از عقل و آنچه را نمی‌فهمد باید از شرع دریافت کند. . ۲.۴ - دقت در آثار و پیامدهای اعمالعلاوه بر این باید در آثار فعل و ترک کارهای خوب و بد نیز به دقت بیندیشی تا از عواقب بد اعمال ناپسند در امان باشد، ظهر الفساد فی البر والبحر بما کسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلّهم یرجعون». مهم‌ترین انگیزه برای کار شایسته محبت خدا و اولیاء خداست محبت الهی است که در برابر همه گناهان و جاذبه‌های منحرف‌کننده به انسان استقامت و پایداری می‌دهد در حدیثی قدسی آمده یا موسی حبِّبنی الی خلقی» مرا به خلق محبوب کن [۹]
مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن.
خدا در قرآن کریم در یک آیه به صورت مختصر و مفید بهترین راه‌کار را ارائه می‌دهد می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم لا یضرکم من ضلّ اذ اهتدیتم...»۲.۵ - تزکیه نفسکوتاه سخن این‌که برای مؤمنین دو راه فرض فرموده که هر دو منتهی به خدای سبحان است و مؤمنین را دستور می‌دهد به این‌که به خود بپردازید و از دیگران که اهل ضلالتند صرف‌نظر کنید و در زمره وجود آنان قرار نگیرید و از گمراهی‌شان نهراسید و بدانید حساب گمراهان با پروردگار آنان است نه با مؤمنین پس بر مؤمن لازم است به کار خود و هدایت خود بپردازد و ضلالت و شیوع گناهانی که از گمراهان می‌بیند او را نلغزاند و مردم او را مشغول نکنند [۱۰]
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ج۶، ص۲۳۸.
با ضمیمه کردن این آیه و آیه قد افلح من زکّها آیه ۹ سوره شمس به این نتیجه می‌رسیم که باید برای پرداختن به خود به تزکیه نفس رجوع کنیم تا تمام رذائل را دفع نماییم. ۳ - گام‌های موثر تهذیب اخلاقیچون بنابر اختصار است فقط اشاره‌ای به گام‌های مؤثر در تهذیب اخلاقی می‌شود و تفسیر آیات مورد نظر به خوانندگان گرامی محوّل می‌گردد. ۳.۱ - گام‌های اول تا چهارمتوبه: آیه ۸ سوره تحریم: «یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبةً نصوحاً» . مشارطه: «و لقد کانوا عاهدوا الله من قبل لا یولّون الادبار و کان عهدالله مسئولاً.». مراقبه نفس: «الم یعلم بانّ الله یری.». محاسبه: قبل از محاسبه الهی هر انسانی باید خو درا به حساب بکشد تا مبادا گناهی انجام داده باشد. [۱۵]
خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۶، انتشارات مؤسسة نشر آثار امام.
۴ - پانویس
۵ - منبعسایتاندیشه قم، برگرفته از مقاله «کسب فضایل اخلاقی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۹. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|